Berlin-Tempelhof was niet zomaar een luchthaven. Hitler drukte er zijn architecturale en dictatoriale stempel, de Amerikanen maakten de plek mythisch door hun luchtbrug naar West-Berlijn. Maar Tempelhof is zoveel meer dan enkel militair. Het was een ontspanningsplek voor het volk in de 18de eeuw, en dat is het nu weer, na een eeuw dominantie van de luchtvaart. Tegelijkertijd is de strijd om en op Tempelhof nog lang niet gaan liggen.
Het is een grijze, vochtige lentedag op Flughafen Tempelhof maar toch gonst het er van het leven. Op de immense vlakte zijn tal van mensen aan het sporten in de sporadische regenval, de twee kilometer lange landingsbanen worden beheerst door snelheidsduivels op een stalen ros en slechts aan de horizon doemen de eerste woonblokken weer op. Het uitzicht is adembenemend, en staat vreselijk haaks op wat van een moderne, dichtbebouwde Europese stad verwacht wordt.
Binnenstappen op Tempelhof is binnenstappen in het verleden. Het veld en de luchthaven ademen Duitse geschiedenis en spelen een daar ook een symbolische rol in. Exact driehonderd jaar geleden was het slechts een akker waar een sporadische kudde koeien en een Pruisische boer te vinden waren. Het was pas in 1722 dat het veld aan de toenmalige rand van Berlijn voor het eerst in haar monotone akkerlandgeschiedenis echt een naam kreeg. Het Pruisische leger kocht het land op om er enkele kazernes op te plaatsen, en er haar oefeningen en militaire parades te houden.
Zondagen voor het volk
Op zondagen was ook het gewone volk welkom. Al snel stonden op Tempelhof een kleine kermis, een paardenrenbaan (aangelegd in 1830, red.), het provisoire zwembad ‘Schlangenfuhl’ en ander 18de-eeuws vertier. De Berlijnse bevolking, die toen al vlotjes boven het miljoen ging, kon er picknicken, vliegeren, sporten, en uitblazen na een drukke werkweek. Op zondag was het veld van het volk.
Maar in het begin van de 20ste eeuw viel ook het oog van de luchtvaart op de reusachtige vlakte. In 1909 demonstreerde pionier Orville Wright er zijn vliegenierskunsten, en verbrak er voor het oog van een enorme meute het record van langste solovlucht (1 uur en drie kwartier voor zijn brandstof op was, red.). Ook graaf Ferdinand Von Zeppelin cirkelde met zijn befaamde ballon boven 300.00 man op Tempelhofer Feld.
Luchtvaart neemt over
Vanaf dan ging de ontwikkeling van Flughafen Berlin-Tempelhof in sneltreinvaart. In 1924 kwam het eerste luchthavengebouw er voor de Berlijnse beau monde. Vliegmaatschappij Lufthansa zag er een jaar later het levenslicht. In 1936 startte de bouw van het huidige luchthavengebouw onder het bewind van Hitler en zijn Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP). Nog geen vier jaar later stond er na veel dwangarbeid een ruwbouw. Net zoals het Olympiastadion moest Tempelhof een toonbeeld worden voor de megalomane plannen van Hitler voor zijn Derde Rijk.
‘Het volk heeft veel te zeggen over het veld en hoe het gerund wordt, en we luisteren ook graag naar hen.’
Susanne Werner, vrijwilligster Feldkoordination
Maar de Duitse dictator heeft er nooit van gebruik kunnen maken en veel verder dan de ruwbouw uit 1939 is het luchthavengebouw en de rest van het complex nooit geraakt. De Tweede Wereldoorlog gooide roet in het eten. De luchthaven werd omgedoopt tot wapenfabriek, inclusief miniconcentratiekamp. Plannen voor tribunes rondom heel het veld en op het luchthavengebouw werden nooit werkelijkheid. Het volk werd op een afstand gehouden.
In de naoorlogse geschiedenis werd Tempelhof een symbool voor het West-Berlijnse verzet. De beroemde luchtbrug, een levenslijn voor het geïsoleerde West-Berlijn in 1948 en 1949, maakte van Tempelhof een mythische plek. Het werd een publieke luchthaven – een van de grootste van Europa – en dan nog was de helft van het gebouw bezet door Amerikaanse troepen, die er hun uitvalsbasis hadden.
Vele bestemmingen
In 2008 sloot de luchthaven, omdat het niet beantwoordde aan de groeiende noden van een snel moderniserende maatschappij. Passagiers weken uit naar Berlin Schönefeld, de moderne variant van Tempelhof, iets buiten de stad. Vanaf 2010 is het Tempelhof officieel een park, nadat het terrein gestript was van alle luchtvaartgerelateerde accommodatie. Enkel de betonnen landings- en taxibanen en een occasioneel bord bleven staan. De omheiningen staan wagenwijd open, en een dikke 100 jaar na het neerstrijken van de luchtvaart, is Tempelhof weer voor het volk.
Een decennium later is het veld is een grote smeltkroes geworden van allerlei sportieve en sociale activiteiten. Er staat een festival met drie podia op de tarmac, die zo groot is dat de andere helft ingenomen wordt door een vluchtelingenkamp, een reliek uit de ‘Wir schaffen das’-politiek van oud-bondskanselier Angela Merkel. Er staat een minigolfkunstproject dat de aandacht wil vestigen op de klimaatverandering. Verspreid over het terrein staan rommelige maar charmante stadtuintjes. Tussen de twee landingsbanen is zelfs een kleinschalig natuurgebied om vogels te beschermen die nergens anders in Berlijn voorkomen.
‘Voor mij is het een grote ruimte van vrijheid en kalmte. Hier kunnen we tot rust komen.’
Aurore, buurtbewoonster
Er is ruimte om te barbecueën, windsurfen met buggy’s, tafeltennissen, volleyballen, is er muziek, nordic walking, een circusschool, een verhuurstandje voor gocarts, wetenschapsprojecten en nog zo veel meer. “Ik heb hier de vrijheid om de sport te beoefenen, en ergens anders in de stad lukt dat niet”, zegt de Servische Elena op een bankje aan de westelijke rand terwijl ze haar rolschaatsen aanpast.
Bouwwoede
Maar ook de stad zelf heeft haar oog weer laten vallen op het 386 hectare grote terrein, al is het dit keer niet meer om er een luchthaven te bouwen. Berlijn kreunt onder stijgende inwonersaantallen, en dus ook stijgende woningprijzen. In het afgelopen decennia zaten de vastgoedprijzen nergens zo in de lift als in Berlijn, een stad die ooit nog ‘poor but sexy’ was genoemd door haar burgemeester. Huren is in sommige gevallen verdubbeld of zelf verdriedubbeld in de laatste tien jaar. Het is ook gebruikelijk om huurders uit hun woonst te zetten voor een snelle renovatie en die dan terug op de markt te plaatsen voor woekerprijzen. Vastgoed kopen is momenteel gemiddeld tweehonderd procent duurder dan pakweg tien jaar geleden.
De oorzaken? Gentrificatie, intense en te snelle privatisering na de val van de Muur en bijgevolg een te geconcentreerde huurmarkt in een stad waar slechts 15 procent van de inwoners vastgoed bezit, en een stijgende populatie. Dat zegt Andrej Holm, expert in de woningmarkt aan de Humbolt Universitat in een artikel van Assembly Papers, een Australisch blad gespecialiseerd in duurzaam en eerlijk wonen. Het is dus enkel logisch dat de stad zoekt naar oplossingen, en die probeert te vinden op Tempelhofer Feld.
In 2012, amper vier jaar nadat de luchthaven sloot en twee jaar nadat het officieel een publiek park werd, lagen de eerste plannen op tafel. 4.700 woningen, een businesscentrum, openbare bibliotheek en andere gebouwen zouden ongeveer een derde van het veld inpalmen. Maar op 25 mei 2014 staken de inwoners van Berlijn daar zelf een stokje voor in een publiek referendum. Meer dan 64 procent stemde tegen de plannen waardoor die sinds dan minstens een decennium in de koelkast zitten. Pas in 2024 kan de stad een nieuw voorstel op tafel leggen. Of hoe burgeremancipatie soms recht in het gezicht van de lokale overheid kan terugkeren.
Wel de juiste keuze?
“Ik kan de stad wel begrijpen”, verzucht de Franse Aurore terwijl ze weemoedig naar haar stadstuintje kijkt. “Het is duur om hier te wonen, en het wordt ook steeds duurder. Het is een probleem, dus ik versta dat men direct eraan denkt om hier op Tempelhof bij te bouwen. Desondanks ben ik volledig tegen het idee. Ik hou enorm van deze locatie.
“Dit is vrijwel de enige plek waar ik de horizon kan zien in de stad. We zeggen wel eens dat we hier zeezicht hebben, en de eindeloze vlakte geeft dat gevoel wel. Voor mij is het een grote ruimte van vrijheid en kalmte. Huizen zou ik nog begrijpen, maar businesscentra zijn er al genoeg in de stad. Het hele project moet natuurlijk ook iets opleveren, dat is nu eenmaal politiek.”
“Door het referendum mogen we wel niets aan het veld veranderen”, vertelt Nuture Mini ART Golf-initiatiefnemer Christoph Ernst misnoegd. Zijn project is een interactieve kunstinstallatie die focust op propere energie, klimaatverandering en duurzaamheid, waar mensen al lerend minigolf kunnen spelen. “We hebben geen stromend water, en voor het hele veld zijn er twee schamele toiletjes. Dat er duizenden appartementen zouden komen zie ik ook niet zitten maar de huidige status quo maakt niemand echt gelukkig volgens mij. In mijn opinie mag het nog meer een park worden, inclusief voorzieningen, meer dan het veld dat het nu is. Er stonden meer dan duizend burgerprojecten te trappelen om hier iets te mogen doen. Er zijn er nu ongeveer 25 over. Wat zegt dat je over de staat van het veld?”
Feldkoordination
“Het volk heeft veel te zeggen over het veld en hoe het gerund wordt, en we luisteren ook graag naar hen”, zegt Susanne Werner, vrijwilligster voor het Feldkoordination, zeg maar het organisatorisch kloppend hart van Tempelhofer Feld. Ze bedoelt daarmee het referendum, maar ook het halfjaarlijkse treffen van Berlijners op het Feldforum om mee te beslissen over de toekomst van het veld. Werner en haar team stellen maatregelen, veranderingen en projecten voor aan het forum, en verzorgen de dagelijkse werking van het veld.
Ze verdedigt haar veld dan ook met hand en tand, en verscheidene rake argumenten: “Het veld verkoelt en verlucht het hele zuiden van de stad”, gaat Werner vol overgave verder. “Het is hier ‘s nachts gemiddeld zes graden Celcius koeler dan een paar straten verderop. Dat verschil is van vitaal belang voor de leefbaarheid in alle omliggende wijken. Daarnaast is het de stilste plek van Berlijn-centrum, wat ook niet onderschat mag worden in het vluchtige jachtige stadsleven. Tenslotte is het sociale belang onweerlegbaar. Mensen vanuit heel Berlijn zakken af naar Tempelhof, wat sociaal contact en uiteindelijk de algemene welvaart een boost geeft.”
De plannen van de stad om op Tempelhof te bouwen vallen dan ook niet in goede aarde bij Werner en haar collega’s van het Feldkoordination. “Ook al zouden ze slechts op de randen van het veld woningen plaatsen, dan nog krimpen ze deze ecologische schat in, en jagen ze fauna weg. Het hele verkoelende en ontspannende effect van het park wordt ook geraakt. Het plan op zich werkt ook averechts. Kijk naar Hamburg: daar hebben ze heel veel gebouwd, maar de prijzen stijgen nog steeds.” Ook op het volgende referendum (waarschijnlijk in 2024) zullen Susanne Werner en haar collega’s tegen de plannen van de stad stemmen.
Hun mening wordt gedeeld door een researchteam van het Helmholtz Centrum voor Milieuonderzoek uit Leipzig. Zij deden onderzoek naar Tempelhof en de betekenis van het veld in de brede zin van het woord. Hun conclusie is dat Tempelhofer Feld een unieke plaats is door zijn samenspel tussen dimensie, geschiedenis en verscheidenheid aan mogelijkheden. De studie haalt aan dat het veld zowel ecologisch als sociaal van primair belang is voor Berlijn en haar inwoners, mens en dier. De coronapandemie heeft bovendien nog maar eens de noden van open ruimte en natuur in een drukke centrumstad aangetoond. Met andere woorden: Tempelhofer Feld is van onschatbare waarde voor Berlijn, op voorwaarde dat het een veld voor het volk blijft.
Hoewel idyllisch en rustgevend, is Tempelhof altijd al het decor van strijd geweest. Waren het niet de Pruisen die hun militaire macht probeerden te illustreren met parades, dan was het Orville Wright die zijn heerschappij over de lucht wou toen, of Hitler zijn megalomane plannen en later zijn wapenindustrie er vestigde. Ook de strijd tussen Oost en West was tijdens de Koude Oorlog hier heel reëel. Vandaag de dag is Tempelhof het twistpunt tussen een steeds sneller groeiende stad en haar bevolking.
Maar Tempelhof is zoveel meer. Het is een plek van rust, van burgeremancipatie en -participatie, een plek van ecologisch belang voor heel de stad. Dat is nu zo, en dat was het tweehonderd jaar geleden op zondagen ook al het geval. Het is een plek waar Berlijners zich thuis voelen en tot rust komen, mede door de prachtige ligging, mede door de roemrijke geschiedenis die als een nevel boven het veld hangt.
Leuk artikel Charles!!! Blijf zo verder doen.
Groetjes